Geografische data, ook wel geo-data of ruimtelijke data genoemd, bieden gemeenten waardevolle inzichten en mogelijkheden om de leefomgeving effectief in te richten en op data gebaseerde beslissingen te nemen. Door gebruik te maken van geografische informatie en technologieën zoals geografische informatiesystemen (GIS), kunnen gemeenten de ruimtelijke aspecten van hun taken en verantwoordelijkheden beter begrijpen en beheren. Maar hoe werken gemeenten op dit moment met geo-data en vanuit welke grondslag doen zij dat? En nog belangrijker hoe kunnen gemeenten in de toekomst het gebruik van geo-data laten toenemen?
Allereerst, wat zijn geografische data?
Geografische data verwijzen naar data die iets zeggen over geografische locaties en eigenschappen van de fysieke wereld. Het zijn data die gekoppeld zijn aan coördinaten zoals breedte- en lengtegraad of een locatiepunt op een kaart. Geo-data worden verzameld uit verschillende bronnen, zoals enquêtes, metingen, sensoren, GPS-apparaten, satellieten, luchtfoto’s, administratieve gegevens en sociale media. Gemeenten registeren en gebruiken geo-data vanuit geografische informatiesystemen, ook wel GIS-systemen genoemd. Veel gebruikte systemen zijn ArcGIS en QGIS.
Hoe gebruiken gemeenten geo-data op dit moment?
Vanuit wet- en regelgeving
Gemeenten registeren vanuit landelijke en Europese wet- en regelgeving geo-data. Het gaat om de Wet ruimtelijke ordening (Wro), wetgeving basisregistraties en Infrastructure for Spatial Information in the European Community (INSPIRE). Gemeenten gebruiken geo-data voor het opstellen van ruimtelijke plannen. De Wro verplicht gemeenten deze plannen digitaal beschikbaar te stellen, inclusief de bijbehorende geografische onderbouwing. Ook registeren gemeenten verplicht geo-data voor de basisregistratie adressen en gebouwen (BAG) en grootschalige topografie (BGT). Als laatste geeft INSPIRE vanuit de Europese Unie richting aan hoe lidstaten toe kunnen werken naar een geharmoniseerd en interoperabel kader voor geografische informatie in Europa. De wetgeving vereist dat lidstaten en daarmee gemeenten als bronhouder met behulp van gestandaardiseerde formaten en protocollen data beschikbaar stellen. Het gaat dan om gegevens over milieu, transport en ruimtelijke ordening.
De Wro, wet BAG, BGT en INSPIRE bieden kaders voor de basisactiviteiten die gemeenten met geo-data moeten ondernemen. Door de uitvoering van deze activiteiten op een effectieve en efficiënte manier in te richten, creeëren gemeenten de basisstructuren die nodig zijn om waarde uit geo-data te halen.
Vanuit basisniveau
Gemeenten maken buiten de basisverplichtingen om in meer of mindere mate gebruik van geo-data. Wat in de basis iedere gemeente (nodig) heeft om dit goed te kunnen doen, is een GIS-medewerker die binnen een GIS-systeem geo-data verzamelt, registreert en samenbrengt. Vanuit de wettelijke verplichtingen zijn er basisdatasets beschikbaar binnen gemeenten. Naast de wettelijke verplichtingen registeren gemeenten aanvullende zaken over de buitenruimte. Te denken valt aan het aantal en soort bomen die binnen een gemeente aanwezig zijn, overlastmeldingen vanuit inwoners en een laadpalenkaart.
Binnen het basisniveau gebruiken gemeenten de geo-data om terug te kijken op uitgevoerde activiteiten, meldingen en beleidsmaatregelen. Ze visualiseren met behulp van geo-data wat er in de buitenruimte is gebeurd. Deze visualisatie is (in veel gevallen) een kaartvisualisatie van de gemeente met de betreffende gegevens erop geplot. Het uitvoeren van deze analyse en visualisatie is een vorm van beschrijvende data-analyse. Dit niveau van analyseren is doorgaans de basis waarop gemeenten op dit moment met geo-data, of data in het algemeen, werken. Gemeenten gebruiken deze beschrijvende analyse om:
- een situatieschets te maken met gemiddelden, percentages of frequenties
- Op welke locatie en hoe frequent wordt een melding van geluidsoverlast gemeten?
- clusters of groepen van vergelijkbare geografische eenheden te identificeren op basis van specifieke kenmerken
- Energielabels op wijk- en buurtniveau in kaart brengen
Groeistructuren
Naast het beschrijvende data-analyseniveau onderscheiden we nog drie andere niveaus.[1] Hoe hoger het niveau van analyse hoe waardevoller de analyse is qua inzichten en informatie. Tegelijkertijd is een hoger niveau ook complexer om uit te voeren.
Gemeenten willen naar een hoger data-analyseniveau doorgroeien in het gebruik van (geo-)data. Waar gemeenten momenteel veel beschrijvende analyses uitvoeren, groeien de overheid steeds meer richting voorspellende en voorschrijvende analyses. Als gemeente houd je rekening met deze groeiambitie en groeiverwachting en pas je keuzes binnen processen, datastromen en informatievoorziening hierop aan. De groei naar een hoger niveau zorgt ook voor verbetering van de kwaliteit en toegang tot datastromen. Daarnaast zorgt het ervoor dat medewerkers hun kennis en expertise uitbreiden en dat het gesprek over (het gebruik) van geodata gevoerd blijft worden. Wil je weten waar jouw gemeente staat in het gebruik van geodata en hoe je dit kunt verbeteren? Onze Nulmeting Datavolwassenheid helpt je dit in kaart te brengen. Meer over onze Nulmeting Datavolwassenheid lees je in de factsheet.
Gerelateerd aan deze wens om te groeien, zien we dat gemeenten steeds meer technologieën en meetapparatuur in de leefomgeving plaatsen. Onder de noemer Slimme Steden creëren gemeenten vanuit eigen databronnen meer inzicht in maatschappelijke vraagstukken. Praktijkvoorbeelden als cameratoezicht bij evenementen ter ondersteuning van crowdmanagement en inzet van slimme verlichtingssystemen die zich aanpassen aan de drukte op straat hebben hun meerwaarde al bewezen. Al deze dataverzamelingen vinden plaats in de leefomgeving. Vanuit de Wet Open Overheid motiveert de Rijksoverheid gemeenten om steeds meer data openbaar beschikbaar te stellen. Dit gebeurt ook, wat gemeenten weer een extra taak geeft: data op een efficiënte en effectieve wijze delen.
Dit alles vraagt van gemeente om een professionaliseringsslag te maken op het gebied van organisatiestructuren, medewerkersontwikkeling, werkprocessen en datastromen. Op deze onderdelen zijn sturing en activiteiten nodig die gekoppeld zijn aan informatiebehoeften uit het werkveld. Gemeenten kunnen nu al focus aanbrengen en stappen zetten richting de toekomstambitie. Hoe? Door activiteiten te ontwikkelen op basis van vijf focuspunten:
- Datacultuur bevorderen
Creëer een cultuur waarin het gebruik van data wordt gestimuleerd en gewaardeerd. Moedig medewerkers aan om data te verzamelen, te analyseren en te gebruiken bij het nemen van beslissingen. Zorg voor training en bewustwording rondom data-inzicht en het belang van data voor de organisatie.
- Data-infrastructuur opzetten
Zorg voor een solide data-infrastructuur, inclusief opslag, beheer en beveiliging van gegevens. Investeer in geschikte technologieën en systemen om data te verzamelen, op te slaan en toegankelijk te maken voor relevante belanghebbenden.
- Datakwaliteit waarborgen
Zorg ervoor dat de data die je verzamelt van hoge kwaliteit is. Implementeer datakwaliteitscontroles en -processen om ervoor te zorgen dat de verzamelde gegevens nauwkeurig, volledig en betrouwbaar zijn.
- Data-analysevaardigheden ontwikkelen
Investeer in het ontwikkelen van data-analysevaardigheden bij jouw medewerkers. Train hen in data-analysemethoden, statistiek, datavisualisatie en het gebruik van analysetools. Zo kunnen zij data interpreteren en bruikbare inzichten genereren.
- Datagedreven besluitvormingsproces implementeren
Integreer data in het besluitvormingsproces van de organisatie. Maak gebruik van data-analyse en datavisualisatie om beslissingen te ondersteunen, problemen te identificeren en kansen te ontdekken.
Wat levert geo-data gebruiken op?
De hoeveelheid (openbare) geo-data groeit exponentieel. Hierdoor wordt het inzetten van geo-data, bijvoorbeeld voor verbetering van je besluitvorming, efficiënter beheer van middelen, verbeterde communicatie met inwoners en versterkte crisisbeheer- en veiligheidsmaatregelen steeds interessanter. Door gebruik te maken geo-data kun je je beleid en dienstverlening effectiever afstemmen op de behoeften van inwoners en bijdragen aan een duurzame en leefbare omgeving. De grootste voordele zijn te behalen op de volgende terreinen:
Ruimtelijke en sociale analyses
Een belangrijke meerwaarde van geo-data is dat je er ruimtelijke analyses mee kunt uitvoeren op het gebied van ruimtelijke patronen, demografische trends, verkeersstromen, milieukwesties, woningbehoefte en meer. Dit helpt bij het formuleren van beleid en het nemen van beslissingen op basis van domeinkennis, aangevuld met feitelijke gegevens en inzichten.
Het gebruik van geo-data helpt je ook om efficiënter te werken en middelen effectiever in te zetten. Door het beheer van infrastructuur, zoals wegen, rioleringssystemen en parken te ondersteunen met geo-data, kun je gerichte onderhoudsplannen opstellen, resourceallocaties optimaliseren en proactief reageren op problemen. Dit levert kostenbesparingen op, verbetert operationele processen en verhoogt de tevredenheid van je inwoners.
De voordelen en meerwaarde van de inzet van geo-data reiken verder dan alleen het ruimtelijk domein. Ook binnen het sociaal domein kunnen met geo-data verbanden worden gelegd tussen locaties en wat binnen deze buurten, wijken en regio’s gebeurt. Zo kun je de patronen die hieruit voortkomen sneller en beter herkennen en duiden.
Communicatie en participatie
Het werken met geo-data draagt bij aan betere communicatie met inwoners. Je kunt bijvoorbeeld interactieve kaarten en visualisaties gebruiken om informatie over lokale plannen, voorzieningen en ontwikkelingen toegankelijker te maken. Dit stimuleert burgerparticipatie, betrokkenheid en transparantie, en vergroot het vertrouwen van de inwoner in het besluitvormingsproces.
Crisisbeheersing
Geo-data spelen ook een cruciale rol bij crisisbeheer en veiligheid. Het stelt je in staat om risico’s in kaart te brengen, noodplannen op te stellen en effectief te reageren op noodsituaties zoals natuurrampen, branden of overstromingen. Door geo-data te gebruiken om kwetsbare gebieden te identificeren, evacuaties te plannen en hulpdiensten te coördineren, kunnen je de veiligheid van je inwoners verbeteren. Meer weten over datagedreven werken op het thema Veiligheid? Lees dan ons whitepaper.
Ethische impact van geo-data
Geo-data zeggen in essentie iets is over een geografische locatie of kenmerk. Ondanks dat het gebruik van geo-data op eerste gezicht geen effect heeft op de samenleving, kunnen zich ook hierbij ethische dilemma’s voordoen. Bij het gebruik van geo-data is het belangrijk om aandacht te besteden aan privacybescherming, gegevenskwaliteit, non-discriminatie en geïnformeerde deelname. Alleen door deze ethische overwegingen serieus te nemen, kun je de voordelen van geo-data maximaliseren en tegelijkertijd de normen en waarden van de samenleving waarborgen.
Een van de belangrijkste ethische overwegingen is privacy. Geo-data kunnen precieze informatie bevatten over onze locaties, bewegingen en gedragingen. Dit roept vragen op over wie toegang heeft tot deze gegevens, hoe ze worden opgeslagen en gebruikt, en welke controle individuen hebben over hun eigen locatiegegevens. Privacybescherming en gegevensbeveiliging zijn cruciaal bij het werken met geo-data.
Daarnaast is gegevenskwaliteit een ethisch vraagstuk. Onjuiste of verouderde geo-data kunnen leiden tot foutieve conclusies en beslissingen. Het is belangrijk om transparant te zijn over de gebruikte bronnen en methodologieën, en om ‘bias’ (vooringenomenheid) in de gegevens te identificeren en aan te pakken. Het is immers cruciaal dat geo-data eerlijk, betrouwbaar en representatief zijn.
Het gebruik van geo-data kan ook leiden tot discriminatie en ongelijkheid. Als bepaalde groepen of gebieden benadeeld of bevoordeeld worden op basis van geografische kenmerken, kan dit leiden tot onrechtvaardigheid. Gegevensanalyses en besluitvormingsprocessen moeten daarom altijd eerlijk, rechtvaardig en niet-discriminerend zijn.
Het verzamelen van data in de buitenruimte moet op een transparante manier gebeuren. Door te communiceren over dataverzameling richting inwoners, organisaties en bezoekers handel je als gemeente transparant en zijn anderen geïnformeerd over hun deelname. Op die manier ga je de surveillance en controle door het gebruik van geo-data tegen en verklein je de mogelijkheid om individuen te volgen.
Wil je meer weten over het gebruik van geo-data, ethische afwegingen of hoe je passende activiteiten kunt ontwikkelen om jouw organisatie te helpen groeien naar een volgend data-analyseniveau? Onze expert Sharona Jansen (sharona.jansen@vandamdatapartners.nl) vertelt je er graag meer over!
[1] Deze niveauindeling is gebaseerd op het Gartner-model.
