Eén blik op BIBOB

De Wet Bibob is een uitkomst voor overheidsinstanties. Het bevordert de integriteit binnen de faciliteiten van een gemeente, zoals een vergunning, subsidie, aanbesteding of vastgoedtransactie. Wat is het precies en hoe kan het slim worden aangepakt? In dit artikel lees je er meer over.

‘Peter Gillis verliest horecavergunning voor Vakantiepark Arnhem.’ Deze kop heeft juli/augustus 2023 meermaals op nieuwspagina’s gestaan. Burgemeester Marcouch van Arnhem heeft de vergunning ingetrokken omdat er een ernstig gevaar bestaat dat het park gebruikt wordt voor het plegen van strafbare feiten. Er zijn aantijgingen van belastingfraude en het overtreden van de Wet Wapens en Munitie. Ook heeft de gemeente Valkenburg Gillis al eerder een vergunning geweigerd voor een camping op grond van de Wet Bibob.[1] Wat houdt de Wet Bibob in? Hoe kan dit worden toegepast? En hoe kunnen we de Wet Bibob op een datagedreven manier toepassen?

Ik ben Renee Baeten ben sinds december ‘21 werkzaam bij Van Dam Datapartners als junior adviseur binnen de portefeuillehoudergroep Veiligheid en Ondermijning. Momenteel ben ik gedetacheerd als vergunningverlener APV/Bijzondere Wetten waar ik kennis heb gemaakt met Bibob-onderzoeken. Ook heb ik de training Wet Bibob afgerond. De komende jaren wil ik mijzelf hierin blijven verdiepen om de overheidsinstanties weerbaarder te maken tegen ondermijning.

Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur (Wet Bibob)

De Wet Bibob is sinds 2003 van kracht in Nederland. Het betreft een bestuursrechtelijk instrument voor overheidsinstanties om te voorkomen dat zij ongewilde criminele activiteiten faciliteren door een vergunning, subsidie, aanbesteding of vastgoedtransactie te verstrekken die kan worden gebruikt voor illegale praktijken. Als blijkt dat er een ernstig gevaar bestaat dat hiermee strafbare feiten zullen worden gepleegd of uit strafbare feiten verkregen voordelen zullen worden benut, zijn de overheidsinstanties bevoegd om deze te weigeren of in te trekken.[2]

De wet is een preventief, bestuursrechtelijk instrument die de eigen integriteit van overheden tegen het ongewild faciliteren van criminele activiteiten beschermt. Door de toepassing van de wet wordt er een bijdrage geleverd in de strijd tegen ondermijning, waarin de onderwereld zich met de bovenwereld vermengt.

Om de Wet Bibob juist te gebruiken moet de zienswijze vanuit de overheidsinstanties worden aangepast. Er moet een balans gevonden worden tussen klantvriendelijkheid en gezond wantrouwen.

“De zienswijze gaat veranderen/is veranderd van ‘altijd een vergunning, subsidie, aanbesteding of vastgoedtransactie … tenzij’ naar ‘geen vergunning subsidie, aanbesteding of vastgoedtransactie … tenzij’.” (Frank Rovers, Bibob Academie).

Preventief bestuursrechtelijk instrument

Zoals hierboven beschreven is de Wet Bibob een preventief bestuursrechtelijk instrument, dat op diverse manieren wordt gebruikt. De toepassing die het meest voor de hand liggend is, de uitvoering van het Bibob-onderzoek voor de verstrekking van een vergunning, subsidie, aanbesteding of vastgoedtransactie. Door voorafgaand het Bibob-onderzoek uit te voeren, kan worden voorkomen dat ongewilde criminele activiteiten worden gefaciliteerd.

Ondanks dat er vaak een Bibob-beleid wordt vastgesteld, is dit geen wettelijke verplichting. In het beleid wordt geregeld in welke gevallen een onderzoek wordt gestart. Het voorkomt onder andere willekeur en biedt duidelijkheid voor de inwoner of ondernemer. Ook zorgt een Bibob-beleid ervoor dat de inwoner of ondernemer op de hoogte is van het feit dat de Wet Bibob wordt toegepast. Het heeft een afschrikwekkende werking bij iemand met criminele bedoelingen; zij zullen sneller naar een gemeente toe gaan waar géén Bibob wordt toegepast. Hierdoor ontstaat wel een waterbedeffect.[3] De afschrikwekkende werking geeft aan dat een Bibob-beleid ook een preventieve werking kan hebben.[4]

‘Voorzichtig’ Bibob-beleid

Een Bibob-beleid ontwikkelen heeft dus diverse voordelen voor overheidsinstanties, ondanks dat het geen wettelijke verplichting is. Een inwoner of ondernemer wordt voorafgaand aan de vergunningsaanvraag ingelicht dat er een Bibob-onderzoek plaats kan gaan vinden wat een afschrikkende werking heeft voor criminelen. Als er in het Bibob-beleid specifiek wordt beschreven wanneer een overheidsinstantie het instrument inzet, kan iemand met criminele bedoelingen te slim worden gemaakt. Als er in het Bibob-beleid bijvoorbeeld over een grenswaarde wordt gesproken, kan een crimineel hierop inspelen en net onder deze grenswaarde gaan zitten met zijn verzoek of aanvraag.

Uit onderzoek blijkt dat bij het grootste deel van de gemeenten binnen de provincie Noord-Holland het gemeentelijk Bibob-beleid gericht is op vergunningen en vastgoedtransacties, en slechts in mindere mate gericht is op de onderdelen subsidies en aanbestedingen. Iemand met criminele bedoelingen vertel je hiermee dat er nauwelijks onderzoek wordt verricht bij subsidies en aanbestedingen. Hierdoor wordt het risico vergroot dat dit wordt misbruikt. Criminelen kunnen hun activiteiten naar deze gemeenten verplaatsen vanwege het ontbreken van de Bibob-screening op die elementen.[5]

Om te voorkomend dat de crimineel te slim wordt gemaakt door het eigen Bibob-beleid, is het raadzaam het Bibob-beleid in algemene zin te beschrijven. Dit kan op een passief geformuleerde manier, waarbij de kennis van de wet Bibob en het proces wel duidelijk beschreven wordt. Ontwijk hierin het benoemen van bepaalde branches of grenswaarden, zodat hier niet op ingespeeld kan worden. Om te voorkomen dat de crimineel te slim wordt gemaakt kan er een ‘kan-bepaling’ worden opgenomen in het Bibob-beleid, waarbij op basis van vermoedens of signalen onderzoek wordt gestart.

Toegangsbereik

Over het algemeen wordt een standaardaantal typen overheidsbeslissingen besproken in het Bibob-beleid, namelijk

Beschikkingen (waaronder vergunningen, ontheffingen, toekenningen, goedkeuringen, erkenningen, registraties en aanwijzingen)
Subsidies
Overheidsopdrachten
Vastgoedtransacties waarbij de overheid partij is[6]

Er is een dynamische verwijzing opgenomen in de wet (Art. 1, lid 1, Wet Bibob), wat inhoudt dat niet alle beleidsterreinen die de Wet Bibob omvat in de wet zelf te vinden zijn. De toepasbaarheid van de Wet Bibob op de overheidsbeslissingen is te vinden in de Bijzondere Wetten. Een overzicht van de overheidsbeslissingen waarop de Wet Bibob van toepassing is, is te vinden via wetten.nl – Informatie – Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur – BWBR0013798 (overheid.nl).[7]

Hieronder wordt in een infographic voor een vijftal groepen weergegeven hoe de Wet Bibob van toepassing is. Een flexibele Algemene plaatselijke verordening (Apv) en exploitatievergunningen voor onder andere horeca (droog/nat), seksinrichtingen, prostitutiebedrijven, speelautomatenhallen en shishalounges vergroten de toepasbaarheid van de Wet Bibob. [8]Dit type ondernemingen is vatbaarder voor criminaliteit, omdat er doorgaans veel contant geld in omgaat en frauderen met de boekhouding (hierdoor) redelijk eenvoudig is. Controleren of de boekhouding daadwerkelijk klopt, kan een grote uitdaging zijn.[9]

Wetswijziging

Sinds het wetsvoorstel in de tweede tranche is, is er onder andere een verruiming van de bevoegdheden tot informatiedeling tussen het LBB en de overheden onderling. In de tweede tranche is er een tipfunctie tussen overheden onderling geregeld en kunnen overheden via het nieuwe Bibob-register bij het LBB navragen of eerder een risico is gesignaleerd bij personen die betrokken zijn. Overheden krijgen zelf ook toegang tot dit register om hierin hun eigen gevaarconclusies te registreren. Hierin wordt een terugkijktermijn van vijf jaar gehanteerd. Ook heeft de tweede tranche geleid tot uitbreiding van het toepassingsbereik van de Wet Bibob, bijvoorbeeld op het gebied van vastgoedtransacties en aanbestedingen, zoals in het sociaal domein. [10]

Bibob-onderzoek

Bij een vergunning, subsidie, aanbesteding of vastgoedtransactie kan een bestuursorgaan of rechtspersoon met een overheidstaak als eerste een eigen onderzoek opstarten. Hierbij wordt onderzocht of er risico’s kunnen worden vastgesteld van criminele facilitering.

‘Het eigen onderzoek is erop gericht om vast te stellen in hoeverre het bestuursorgaan ernstige risico’s loopt dat met het aangaan of continueren van een rechtsverhouding met een wederpartij, criminaliteit wordt gefaciliteerd en of, in verband daarmee, het bestuursorgaan moet weigeren een relatie aan te gaan, dan wel een lopende relatie moet verbreken.’[11]

Uit het eigen onderzoek kunnen verschillende uitkomsten komen, namelijk;

Er blijkt geen ernstig gevaar (de rechtsrelatie kan worden aangegaan of gecontinueerd)
Verlenen onder voorwaarden (bij mindere mate van gevaar, gericht op wegnemen of beperken van gevaar)
Ernstige risico’s leiden tot een zelfstandige Bibobtoepassing (dat wil zeggen een negatieve beslissing, zonder inschakeling van het Landelijk Bureau Bibob)
Gerede twijfel maakt een adviesaanvraag bij het Landelijk Bureau Bibob noodzakelijk[12]

Indien er onvoldoende informatie beschikbaar is voor het bestuursorgaan over de wederpartij, maar er bijvoorbeeld wel signalen zijn ontvangen, dan kan ervoor gekozen worden om het Landelijke Bureau Bibob (LBB) advies te vragen. De signalen kunnen bijvoorbeeld gaan over de (de zakelijke omgeving van) de betrokkene(n). De RIEC’s (Regionale Informatie- en Expertise Centra) kunnen onder de huidige wetgeving in de rol van Bibob-ondersteuner deze gegevens niet voor het bestuursorgaan opvragen. Het bestuursorgaan moet zelf bij het LBB advies vragen. Bij deze aanvraag mag het RIEC het bestuursorgaan wel ondersteunen. [13]

Uitvoerbaarheid Bibob-onderzoek

Een eigen onderzoek kan op diverse manieren worden uitgevoerd. In de provincie Noord-Holland is er gekeken naar hoe gemeenten deze onderzoeken uitvoeren. Hieruit blijkt het volgende:

“Alle gemeenten (100%) starten met het onderzoek aan de hand van een ingevuld Bibob-vragenformulier.
96% van de gemeenten maakt gebruik van openbare bronnen (zoals het Kadaster, Kamer van Koophandel, kranten en het internet) voor het verkrijgen van informatie over de betrokkene. De overige 4% van de gemeenten geven aan dat onderzoek in openbare bronnen de bedoeling is, maar dat het niet overal in de organisatie gebeurt.
Daarnaast kan gebruik worden gemaakt van informatie uit gesloten bronnen, zoals justitiële gegevens uit het Justitieel Documentatie Systeem. 89% van de gemeenten maakt hier gebruik van. Opvallend is dat de overige gemeenten nog onderzoek doen tot welke bronnen toegang mogelijk is. Een ander opvallend antwoord is dat het gebruik van gesloten bronnen verschilt per beleidsterrein en dus bij sommige beleidsterreinen deze bronnen niet standaard gebruikt worden in het onderzoek.
Het Openbaar Ministerie (OM) heeft de bevoegdheid om bestuursorganen te tippen als toepassing van de wet Bibob aangewezen is. Hiermee kan het OM een Bibob-procedure initiëren. Indien nodig, lokt 82% van de gemeenten een tip van het OM uit bij het RIEC en/of bij de politie.
Minder gemeenten maken gebruik van een indicatorenlijst om een eenduidige afweging van integriteit te kunnen maken over de betrokkene, namelijk 63%.
De laatst bevraagde stap in het onderzoekproces is of gemeenten onafhankelijk advies aanvragen, indien nodig, bij het Landelijk Bureau Bibob (LBB). 98% van de gemeenten vraagt advies aan bij het Landelijk Bureau Bibob. 2% van de gemeenten doet dat niet vanwege slechte ervaring met het bureau qua advies en de communicatie over het onderzoek en ziet daarom ook geen toegevoegde waarde in het advies.”[14]

Een van de uitkomsten van het onderzoek is dat de kennis van de medewerkers dient te worden bevorderd. Dat is tevens te concluderen uit het stuk dat hierboven staat beschreven. De gemeenten maken er deels nog geen gebruik van of zijn nog aan het onderzoeken waar ze gebruik van kunnen maken. Ook komt er in het onderzoek naar boven dat de capaciteit en ervaring mist op het gebied van onderzoek doen voor complexe Bibob-onderzoeken.

Datagedreven Bibob onderzoek doen?

De Wet Bibob is een preventief bestuursrechtelijk instrument dat goed toepasbaar is om onze overheidsinstanties integer te houden en daarnaast weerbaar te maken tegen ondermijning. De verwevenheid van de onderwereld met de bovenwereld willen we als Nederlandse overheid en inwoners minimaliseren. Op dit moment is medewerkerscapaciteit een groot probleem bij diverse instanties, terwijl het Bibob-onderzoek enorm tijdrovend kan zijn, zeker zónder datagedreven aanpak. Vanuit databronnen moet diverse informatie opgehaald en aan elkaar gekoppeld worden, wat handmatig veel werk is. Het kan bijvoorbeeld een hele klus zijn de netwerkstructuren en -inrichtingen inzichtelijk krijgen. De opvallende punten tijdens de daaropvolgende financiële toets aan het licht krijgen en verklaren, kost ook veel tijd. Hierdoor gebeurt het vaak dat de Bibob-toets enkel wordt uitgevoerd bij exploitatievergunningen en de Alcoholvergunning. Een groot deel van de aanvragen, zoals die voor aanbestedingen, subsidies en andere vergunningen valt hierdoor weg. Door het Bibob onderzoek datagedreven vorm te geven, wordt het gemakkelijker om ook (een eigen selectie van) deze aanvragen te toetsen aan de wet Bibob. Een datagedreven Bibob-onderzoek verloopt immers sneller en efficiënter. Hoe een datagedreven Bibob-onderzoek eruit kan zien, lichten we hieronder toe:

Als het Bibob-beleid in algemene zin is vastgesteld, kan een overheidsinstantie Bibob-onderzoek uitvoeren op basis van signaalgericht werken. Als de gemeente een aanvraag voor een vergunning, subsidie, aanbesteding of vastgoedtransactie ontvangt, kan het desbetreffende bedrijf opgezocht worden in de bedrijvenmonitor. Aan de hand van gecombineerde datastromen uit onder andere de jaarrekeningen, KvK-gegevens en het netwerk kunnen opvallendheden van bedrijven inzichtelijk worden gemaakt. Hierbij kunnen grenswaarden worden opgesteld; indien een bedrijf de grenswaarde overschrijdt komt er een rood vlaggetje achter het bedrijf en de gemeten parameter te staan. Op het moment dat een bedrijf een of meerdere rode vlaggen heeft, kan het worden geselecteerd om een Bibob-onderzoek op uit te voeren. Tevens kunnen de ‘rode vlaggetjes’ uit de bedrijvenmonitor worden toegevoegd als argumentatie in het Bibob-onderzoek.

Naast de Bedrijvenmonitor biedt Van Dam Datapartners ook een Zorgaanbiedersmonitor, wat op dezelfde manier werkt, maar alleen gericht is op zorgaanbieders (aanbestedingen).

Wil je verder praten over datagedreven Bibob-onderzoeken of onze Bedrijvenmonitor? Ik kom graag met je in contact via renee.baeten@vandamdatapartners.nl.

[1] Curieuze wapenvondst in lade bij inval Fiod speelt Peter Gillis parten bij horecasluiting Vakantiepark | Binnenland | pzc.nl / Peter Gillis verliest horecavergunning voor Vakantiepark Arnhem | Binnenland | bd.nl

[2] Wat is de wet Bibob? – Bibob probleem / Bibob – Het CCV

[4] https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwiAr5vFyr2AAxU2_rsIHeCoDr8QFnoECBEQAw&url=https%3A%2F%2Fwww.noord-holland.nl%2FLoket%2FWet_Bibob%2FBeleidsdocumenten%2FRapport_Uitvoering_wet_Bibob_door_gemeenten.pdf&usg=AOvVaw0RJU

[5] https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwiAr5vFyr2AAxU2_rsIHeCoDr8QFnoECBEQAw&url=https%3A%2F%2Fwww.noord-holland.nl%2FLoket%2FWet_Bibob%2FBeleidsdocumenten%2FRapport_Uitvoering_wet_Bibob_door_gemeenten.pdf&usg=AOvVaw0RJUuh1QUhkw3k0FIt0vkJ&opi=89978449

[6] Toepassingsbereik Wet Bibob | Justis

[7] Toepassingsbereik Wet Bibob | Justis

[8] Toepassingsbereik Wet Bibob | Justis

[9] Toepassingsbereik Wet Bibob | Justis

[10] Wijziging Wet Bibob per 1 oktober 2022 | Justis

[11] https://www.riec.nl/binaries/riec/documenten/richtlijnen/2021/09/16/procesbeschrijving-bibobondersteuning-v11/Procesbeschrijving+Bibobondersteuning_V11_16092021.pdf

[12] https://www.riec.nl/binaries/riec/documenten/richtlijnen/2021/09/16/procesbeschrijving-bibobondersteuning-v11/Procesbeschrijving+Bibobondersteuning_V11_16092021.pdf

[13] https://www.riec.nl/binaries/riec/documenten/richtlijnen/2021/09/16/procesbeschrijving-bibobondersteuning-v11/Procesbeschrijving+Bibobondersteuning_V11_16092021.pdf